Kultura ceramiki wstęgowej rytej

Jest to neolityczna kultura z kręgu kultur naddunajskich. Jej nazwa pochodzi od praktyki zdobienia naczyń glinianych rytym ornamentem w postaci wstęg spiralnych i innych wątków geometrycznych.

Naczynia kultury ceramiki wstęgowej rytej z kolekcji Uniwersytetu w Jenie (Niemcy). Zdjęcie na licencji GNU FDL. Autor: Roman Grabolle

Przedstawiciele tej kultury przywędrowali na obszar dzisiejszej Polski przez Bramę Morawską oraz Kotlinę Kłodzką ok. 5600 r. p.n.e. Kultura ta trwała do ok. 4900 p.n.e.

Była to pierwsza w pełni neolityczna kultura na polskich ziemiach. Przemieszczała się na południu Polski stosunkowo szybko (3 km na rok), posuwając się wzdłuż linii Wisły i Warty.

Kulturę tę dzielimy na 3 fazy: wczesną, środkową i późną. W każdej fazie występowały odrębne grupy.

Zasięg i rozprzestrzenianie się

Kultura ceramiki wstęgowej rytej była pierwszą neolityczną kulturą, która pojawiła się w Europie Środkowej. Jej centrum obejmowało Węgry, południowo-zachodnią Słowację oraz przyległe terytoria Austrii. Stąd rozprzestrzeniła się na dalsze obszary, przemieszczając się wzdłuż dolin rzecznych. Na teren Polski dotarła przez Bramę Morawskę, a później wędrowała wzdłuż rzek Odry i Wisły.

Zajmowanie kolejnych ziem najprawdopodobniej odbywało się na zasadzie „fali”. Przedstawiciele kultury opuszczali swe rodzinne strony i zapuszczając się na terytoria zajęte przez ludność mezolityczną, zakładali swoje własne siedziby. Niewykluczone, że przy okazji następowała akulturacja i napotkani przedstawiciele starszych kultur, przejmowali zwyczaje nowo przybyłych. Jest to o tyle prawdopodobne, że im dalej od centrum kultury tym elementy autochtoniczne starszych od niej mezolitycznych kultur są bardziej widoczne.

W ramach kultury ceramiki wstęgowej rytej wyróżniamy dwa odłamy.

Wschodni odłam

Wschodni odłam kultury ceramiki wstęgowej rytej zajmował terytorium Wielkiej Niziny Węgierskiej, Kotlinę Koszycką, Nizinę Wschodniosłowacką oraz Ukrainę Zakarpacką i składał się z wielu silnie zróżnicowanych grup lokalnych.

W literaturze funkcjonuje on pod nazwami: alfoldzka ceramika linearna, kultura wschodniosłowackiej ceramiki linearnej i kultura ceramiki linearnej

Geneza tego odłamu jest związana z kulturą ceramiki malowanej, a w szczególności z kulturą Koros. Kontynuował on stary model gospodarki typu anatolijsko-bałkańskiego oparty na hodowli kóz i owiec. Z powodu silnego przywiązania do tradycjonalizmu, nigdy nie rozprzestrzenił się poza swe rdzenne terytoria.

Zachodni odłam

W okresie 5600-5400 p.n.e. zajmował Transdanubię, Słowację zachodnią, Dolną Austrię, północną część Wielkiej Niziny Węgierskiej, Nizinę Wschodniosłowacką, Kotlinę Koszycką. Jego zachodnia granica sięgała Nadrenii, a północna Wisły.

W przedziale czasowym obejmującym lata 5400/5100 – 4900 p.n.e. jego terytorium powiększyło się o Basen Paryski, Holandię, Mołdawię, Wołyń, Podole i dolinę Dniestru.

Żółtym kolorem zaznaczono zasięg zachodniego odłamu kultury ceramiki wstęgowej rytej, a jasnozielonym – wschodniego.

Osadnictwo i gospodarka

Ludność tej kultury zajmowała najlepsze gleby nadające się pod uprawę, przede wszystkim urodzajne gleby lessowe południowej strefy obecnych ziem polskich – tu odkryto najstarsze osady tej kultury lokalizowane na brzegach dolin rzecznych. Osadnictwo było ruchome, tzn. po wyeksploatowaniu ziemi przenoszono się na nowe tereny. Osady były zasiedlane przez około 15 lat. Powracano do nich nie wcześniej niż po 45-60 latach.

Podstawową jednostką osadniczą kultury ceramiki wstęgowej rytej był dom-gospodarstwo. Kilka takich domów składało się na osadę, w której mogło mieszkać od 100 do 200 osób. Wielkość osady mogła dochodzić do 30 ha. Budowane na planie prostokąta domy miały do 40 m długości i 6-7 m szerokości. Ich konstrukcja opierała się na dębowych słupach wkopanych w ziemię, a przestrzeń między nimi była zapełniona plecionką, uszczelnioną gliną. Całość wraz z dachem podtrzymywał rząd słupów biegnący przez środek domostwa.

Pierwsze osady tej kultury miały charakter otwarty, pozbawiony wszelkich umocnień. Dopiero w późnej fazie rozwojowej zaczęły pojawiać się osady obronne, zwłaszcza w zachodniej strefie tej kultury. Być może pojawienie się tych prostych fortyfikacji należy łączyć z pewnymi niepokojami, choć istnieją teorie, które interpretują te umocnienia powstaniem nowej ideologii, kładącej silny nacisk na identyfikację z określonym terytorium.

Na skraju osad mieszkańcy zakładali pola otoczone krzewiastymi zaroślami. Uprawiali na nich różnego rodzaju zboża jak: pszenicę płaskurkę, samopszę, orkisz, pszenicę zbitokłosą, jęczmień, proso, groch, soczewicę i mak. Zbierali też dzikie jabłka, orzechy, poziomki, czereśnie. Parali się też hodowlą bydła, owiec i kóz.

W późniejszym okresie rozpowszechniła się gospodarka żarowa. Polegała ona na karczowaniu lasu i wypalaniu go. Żyzny popiół dostarczał wystarczająco wysokich plonów przez kilka lat. Następnie grupa postępowała tak samo z innych fragmentem lasu.

Ceramika

Przedstawiciele kultury ceramiki wstęgowej rytej najczęściej wyrabiali swoje naczynia z ilastych glin typu illitowego. Do naczyń kuchennych dodawali domieszkę organiczną, tłuczeń ceramiczny lub piasek. Natomiast tzw. „zastawę stołową” zazwyczaj wykonywali bez schudzających domieszek.

Ceramikę lepili z wałków lub taśm glinianych. Po uformowaniu ścianki naczynia dokładnie je wygładzali, a w przypadku naczyń kuchennych, przecierali wiechciem słomy.

Naczynie znalezione w Rauschenberg-Bracht w Hesji. Zbiory Universitätsmuseum für Kulturgschichte w Marburgu (Niemcy). Zdjęcie na licencji Creative Commons. Autor: Willow.

Podstawę periodyzacji kultury stanowi ceramika, wśród której można wyodrębnić cztery fazy rozwojowe:

I faza
Dominują naczynia baniaste, na nóżkach, z wysokimi szyjkami i naczynia o płaskich dnach – pozostałości wpływów starczewsko-kriszańskich. Zdobiono je ślimacznicami, potrójnymi, rytymi liniami, znakami esowatymi i reliefami. Na ziemiach polskich odpowiednikiem tego okresu jest faza gniechowicka, charakteryzująca się chropowaconymi naczyniami, okrągłymi guzkami spłaszczonymi palcem, krótkimi stopkami i listwami z odciśniętymi palcami.

II faza
Zanikają wówczas tradycje starczewsko-kriszańskie. Na terenie Czech i Moraw popularność zyskuje ornament w kształcie litery „A”, tzw. aczkowy. W Niemczech okres ten nosi nazwę fazy Flanborg, a na terenie Polski – fazy zofipolskiej. Charakteryzuje się prostokącikami przeciętymi poziomą linią. Charakterystyczna dla tego okresu jest mała ilość plastyki figuralnej. Zaczęto za to wówczas wykonywać ceramikę dwojakiego rodzaju w zależności od przeznaczenia – grubej i delikatnej roboty. Naczyniami delikatnymi, czyli tzw. „zastawą stołową” były czarki w kształcie odcinka kuli, miski naczynia amforkowate z szyjkami z niekiedy nalepionymi guzkami lub uszkami

III faza
Nastapiło wówczas zróżnicowanie na styl zachodni i wschodni. Styl zachodni charakteryzuje się motywem zapunktowanej wstęgi.

IV faza
Nastepuje pogłębienie lokalnego zróżnicowania. W prowincji wschodniej tj. w zachodniej Małopolsce, na Wyżynie Sandomierskiej oraz Pogórzu Rzeszowskim następuje przejście od stylu nutowego do żeliezowskiego (linie ryte połączone karbami). Jednak na obszarze Wyżyny Lubelskiej i Wołyńskiej wciąż wystepuje styl nutowy.

W prowincji zachodniej wyodrębnia się styl szarecki, czyli linie pokryte trójkątnymi nacięciami oraz odciśniętymi stempelkami. Czarki szerokootworowe z początków rozwoju kultury przybrały kształt kulisty z wysokimi szyjkami, przypominajac swą formą gruszkę.

Krzemieniarstwo

Surowiec do wytwarzania narzędzi uzyskiwano w dwojaki sposób. Albo wyprawiano się do złóż krzemienia , gdzie zaopatrywano się w jego bryły i transportowano je do osad, albo stosowano handel wymienny.

Można wyróżnić strefy zdominowane przez określony rodzaj krzemienia. Było to spowodowane bliskością złóż danego surowca i większą łatwością w jego transporcie. I tak w Małopolsce dominował krzemień jurajski, na wschodniej Lubelszczyźnie – wołyński, a na Kujawach krzemień czekoladowy i bałtycki. W wyniku zastosowania techniki dwupiętowego rdzenia powstawały charakterystyczne narzędzia. Dominowały wśród nich krótkie, wachlarzowate drapacze wiórowe, półtylczaki, długie przekłuwacze z dobrze wyodrębnionym żądłem. Nielicznie spotykane są rylce (łamańce, jedynaki). Bardzo charakterystyczne były dla tej kultury siekiery kamienne w kształcie kopyta szewskiego.

Obrządek pogrzebowy

Zmarłych chowano zarówno na terenie osad, jak i na osobno wydzielonych cmentarzyskach. Szczątki pochodzące z osiedli zazwyczaj należą do dzieci i kobiet z niewielkim odsetkiem mężczyzn. Niekiedy kontekst odkrycia oraz stan zachowanych kości, sugerują praktyki kanibalistyczne (np. w Herxheim). Na cmentarzyskach liczących sobie nawet do 200 pochówków szkieletowych najprawdopodobniej byli chowani mieszkańcy kilku osad. Zmarłych składano w pozycji skurczonej najczęściej na lewym boku z niewielką ilością darów.

Liczba pochówków waha się w zależności od zamieszkiwanych terytoriów. Na przykład na terenie Małopolski na 600 lat rozwoju kultury ceramiki wstęgowej rytej odkryto jedynie 15 pochówków, a na terenie Saksonii znajdują się cmentarzyska takie jak Wandersleben, czy Aiterhofen z ponad 200 grobami.

Sfera duchowa

Oprócz charakterystycznego ozdabiania ceramiki, artystyczne talenty ludności kultury ceramiki wstęgowej rytej przejawiały się także na inne sposoby. Jej członkowie wyrabiali paciorki z różnego rodzaju surowców (kości, muszle, glina kamień), którymi obszywali stroje. W Samborcu archeolodzy odsłonili pochówek osoby, która miała na sobie coś w rodzaju spódniczki lub szerokiego pasa obszytego kościanymi paciorkami ułożonymi w rzędach. Paciorki zdobiły też głowę zmarłego.

Kultura ta pozostawiła po sobie także nieliczne przykłady plastyki figuralnej. Najczęstszym motywem była schematycznie oddana postać kobieca, nierzadko ozdobiona ornamentem rytym. Podobne figurki odnaleziono w Nosocicach oraz Krakowie-Pleszowie.

Występowały także figurki antropomorficzne, zwłaszcza jako wykończenia naczyń.

Najnowsze odkrycia związane z kulturą ceramiki wstęgowej rytej.

Bibliografia

M. Kaczanowska, J.K. Kozłowski, 2005, Europa w dobie neolitu, [w:] Wielka Historia Świata, t.1, Warszawa.
J. Kruk, S. Milisauskas, 1999, Rozkwit i updek społeczeństw rolniczych neolitu, Kraków.
S. Milisauskas, 1976, Archeological investigations on the linear cultur village of Olszanica, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.
A. Whittle, 1996, Europe in the neolithic. the creation of new worlds, Cambridge.
A. Kulczycka-Leciejewiczowa, 1979, Pierwsze społeczeństwa rolnicze na ziemiach polskich kultury kręgu naddunajskiego, [w:] Prahistoria ziem polskich, t. 2, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.
K. Jażdżewski, 1981, Pradzieje Europy Środkowej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.
J. K. Kozłowski, P. Kaczanowski, 1998, Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Kraków.
T. Wiślański, 1970, The Neolithic in Poland, Wrocław-Warszawa-Kraków.

Tekst na podstawie artykułu z Wikipedii (wersja z 6 lutego 2009 r., lista autorów), który przeredagowałem. Materiał udostępniam na licencji GNU FDL.