Archeologia

Archeologia (z grec. archaios – dawny, stary i logos – mowa, nauka) – nauka, której celem jest odtwarzanie społeczno-kulturowej przeszłości człowieka na podstawie znajdujących się w ziemi, na ziemi lub w wodzie źródeł archeologicznych, czyli materialnych pozostałości działań ludzkich.

Narodziny nauki

W 1748 roku rozpoczęto prace wykopaliskowe w Pompejach i Herkulanum. Sponsorami tego przedsięwzięcia byli władcy Królestwa Obojga Sycylii. Prace odbywały się w tajemnicy, gdyż nie chcieli rozgłosu. Sytuacja ta uległa diametralnej zmianie, gdy konserwatorem starożytności rzymskich i bibliotekarzem Watykanu został w 1763 roku niemiecki ekspert z dziedziny antyku Johann Joachim Winckelmann. Jako osoba o wysokim stanowisku w Watykanie uzyskał dostęp do zbiorów eksponatów znalezionych w Pompejach i Herkulanum. Przeprowadził wiele prac wykopaliskowych, dzięki którym w 1764 roku powstało dzieło „Geschichte der Kunst des Altertums”. Przez wiele lat było ono podstawowym opracowaniem omawiającym sztukę antyku. Polska wersja tego dzieła ukazała się w 1815 roku. Przekładu dokonał Stanisław Kostka Potocki, wydając je pod tytułem „O sztuce u dawnych, czyli Winkelman polski”. Prace Winckelmanna dały początek powszechnemu zainteresowaniu starożytnością. W następnych latach wielu znamienitych mecenasów sztuki i miłośników antyku w jednej osobie podejmowało własne badania wykopaliskowe. Były to jednak najczęściej prace prowadzone bez żadnej dokumentacji naukowej.

Źródła archeologiczne

Źródła archeologiczne obejmują wytwory ręki ludzkiej (artefakty), ślady wpływu człowieka na środowisko naturalne (ekofakty), jak też i szczątki samych ludzi.

Źródła archeologiczne można podzielić na:
– nieruchome (obiekty); do kategorii archeologicznych źródeł nieruchomych należą np. pozostałości budowli, groby, starożytne drogi czy ślady orki;
– ruchome (przedmioty); do tej kategorii należą np. narzędzia krzemienne czy fragmenty naczyń glinianych. Ruchome źródła archeologiczne występować mogą w powiązaniu ze źródłami nieruchomymi (obiektami), tworząc z nimi zespół, bądź też występować osobno w postaci tzw. znalezisk luźnych.

Efektywne źródła archeologiczne, czyli te, które rzeczywiście wykorzystywane są przez naukę przy tworzeniu rekonstrukcji przeszłości, są wynikiem całego łańcucha następujących po sobie przekształceń:
– tworzenia się materialnych śladów (korelatów) działań ludzkich w przeszłości (np. wytwarzania narzędzi, wznoszenia budowli czy karczowania lasu),
– procesów depozycji (np. wyrzucania śmieci czy chowania zmarłych),
– procesów podepozycyjnych (np. rozkładu substancji organicznej w ziemi) oraz
– procesu odkrywczego i dokumentacyjnego (działalności archeologów).

Te kolejne przekształcenia powodują nieodwracalną utratę znacznej części informacji o przeszłości, co utrudnia jej rekonstrukcję. Ponadto, proces odkrywczy w archeologii obejmuje zazwyczaj metody niszczące, a mianowicie wykopaliska archeologiczne, w czasie których świadectwo przeszłości jest niszczone i przekształcane w dokumentację. Rozwój archeologii zmierza w związku z tym do wypracowania nieniszczących metod badawczych (archeologia niedestrukcyjna, obejmująca m.in. zastosowanie metod geofizycznych, geochemicznych oraz analizę zdjęć lotniczych i satelitarnych), jak również do objęcia ochroną autentycznej substancji zabytkowej stanowisk archeologicznych zachowanych w ziemi (potencjalnych źródeł archeologicznych).

Miejsce archeologii w systemie nauk i jej subdyscypliny

Ze względu na cel tej dyscypliny archeologia w tradycji środkowoeuropejskiej (w krajach niemieckojęzycznych i słowiańskich) ściśle łączy się z historią. Natomiast w krajach anglosaskich, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych, archeologię uważa się za wiążącą się ściśle z antropologią i etnologią, ponieważ w Nowym Świecie ma miejsce ciągłość między żywymi społeczeństwami plemiennymi badanymi przez antropologię kulturową, a społeczeństwami badanymi przez archeologów. We Francji, gdzie powstanie naukowej archeologii wiązało się przede wszystkim z geologią, archeologię uważa się często także za związaną z naukami o Ziemi.

Chociaż archeologia pierwotnie zajmowała się jedynie najdawniejszymi dziejami człowieka, obecnie wspomaga również rekonstrukcję czasów historycznych, w tym także i najnowszych.

W związku z tym można wyróżnić:
– archeologię prehistoryczną (pradziejową, prehistoria, archeologia pradziejowa)
– archeologię protohistoryczną (protohistoria)
– archeologię historyczną

Rola źródeł archeologicznych i archeologii jest odmienna dla czasów nieoświetlonych źródłami pisanymi (wówczas archeologia jest jedyną nauką dostarczającą wiedzy na temat przeszłości społeczeństw ludzkich) i dla czasów historycznych, dla których istnieją źródła pisane (wówczas archeologia pozwala zweryfikować obraz uzyskany dzięki analizie źródeł pisanych i go uszczegółowić).

Nauką różniącą się co do celów, ale podobną ze względu na stosowane środki jest paleoantropologia, zajmująca się poszukiwaniem szczątków zwierząt kopalnych (paleontologia). Powstanie archeologii było związane z pozyskiwaniem zabytków do kolekcji starożytności, dopiero w XIX w. archeologia uzyskała status nauki.

Metody badawcze archeologii

Metody badań archeologicznych można podzielić na:
– metody poszukiwania i pozyskiwania źródeł archeologicznych
– metody analizowania źródeł i wydobywania z nich informacji

Na etapie poszukiwania źródeł archeologia posługuje się np. analizą dawnych map, analizą historycznej sieci osadniczej, analizą środowiska naturalnego, poszukiwaniem artefaktów na powierzchni ziemi (np. wyoranych fragmentów ceramiki zabytkowej), obserwacją powierzchni z aparatów latających (archeologia lotnicza), analizą zawartości fosforu w glebie (badania geochemiczne), jak również rozmaitymi metodami geofizycznymi (np. metodą elektromagnetyczną czy elektrooporową). Odnalezione miejsca występowania źródeł archeologicznych mogą być badane wykopaliskowo (wykopaliska archeologiczne) lub objęte ochroną rezerwatową.

Metody datowania w archeologii

Ustalanie chronologii źródeł archeologicznych obejmuje:
– ustalanie chronologii względnej
– ustalanie chronologii absolutnej (kalendarzowej).

Metodami ustalania chronologii względnej są:
– analiza stratygrafii stanowiska archeologicznego
– seriacja chronologiczna

Metodami ustalania chronologii absolutnej są np.:
– analiza analogii z obszarów o ustalonym datowaniu
– analiza importów z obszarów o ustalonym datowaniu (np. z obszaru Cesarstwa Rzymskiego)
– metody izotopowe (np. metoda radiowęglowa i metoda potasowo-argonowa)
– metoda termoluminescencyjna (TL) i optoluminescencyjna (OSL)
– tefrochronologia (ustalanie datowania na podstawie identyfikacji warstw popiołów wulkanicznych pochodzących z wybuchów wulkanów o znanej chronologii)
– dendrochronologia (analiza sekwencji słojów w elementach drewnianych pochodzących z wykopalisk i porównywanie ich ze skalami dendrochonologicznymi)

Archeologia i nauki biologiczne

Archeologia korzysta również z możliwości poznawania przeszłości, jakie wynikają ze współpracy z naukami biologicznymi.

Paleobotanika, dzięki identyfikacji i analizie szczątków roślinnych (pyłków i/lub szczątków owoców i nasion) pozwala m.in. na:
– odtworzenie dziejów zasiedlenia danego miejsca (na podstawie analizy zmian w diagramie pyłkowym – palinologia)
– ustalenie właściwości środowiska naturalnego w danym okresie (na podstawie znajomości warunków, w których rosną gatunki zidentyfikowane dzięki obecności pyłku lub makroszczątków roślinnych w depozytach archeologicznych);
– odtworzenie charakteru gospodarki i rodzaju spożywanych pokarmów roślinnych (rodzaje uprawianych i zbieranych roślin);
– ustalenie preferencji kulturowych do korzystania z pewnych gatunków roślinnych (jeśli pewne gatunki są nadreprezentowane w spektrach pyłkowych).

Archeozoologia dzięki identyfikacji i analizie szczątków zwierzęcych pozwala m.in. na:
– ustalenie jakie zwierzęta były eksploatowane konsumpcyjnie, jakie były hodowane, na jakie polowano – a więc również na odtworzenie warunków środowiska i ustalenie preferencji kulturowych;
– ustalenie wielkości stada i ilości spożywanego mięsa;
– rekonstrukcję cech morfologicznych zwierząt w przeszłości (dane dotyczące ewolucji zwierząt)

Paleoentomologia, dzięki identyfikacji i analizie szczątków owadów pozwala na ustalenie warunków klimatycznych (temperatury powietrza, wilgotności), roślinności, pokrywy glebowej i świata zwierzęcego (pasożyty) oraz intensywności działań ludzkich.

Paleolimnologia, dzięki identyfikacji i analizie szczątków organizmów żyjących w wodach śródlądowych (głównie okrzemek i wioślarek), pozwala na odtworzenie przemian klimatycznych i procesów antropogenicznego zmieniania krajobrazu, ponieważ poszczególne warunki mają określone wymagania środowiskowe.

Antropologia fizyczna, dzięki identyfikacji i analizie szczątków kostnych człowieka, pozwala na:
– ustalenie cech anatomicznych człowieka przeszłości (dane dotyczące ewolucji człowieka);
– ustalanie zmienności człowieka w czasie i przestrzeni
– ustalenie stanu i struktury biologicznej populacji pradziejowych,
– ustalenie przyczyn śmierci i nękających chorób,
– ustalanie pokrewieństwa na podstawie grup krwi i badania DNA
– ustalanie reakcji morfologicznych człowieka na warunki życia w pradziejach

Historia archeologii

Christian Jürgensen Thomsen – twórca chronologicznego systemu trzech epok

Szutruk Nahhunte – XIX w. p.n.e. zabrał do Iranu stelę Hammurabiego

Nabonid – VI w. p.n.e. I „muzeum”

Tukidydes – identyfikacja pewnych ludów na podstawie przedmiotów wkładanych do grobów, mierzył mury Myken i twierdził, że nie mogło być w nich aż tylu żołnierzy

Józef Flawiusz – „Antiquitates Judaicae”, po raz pierwszy pojęcie „starożytności”, opis ginących obyczajów

Helena, matka cesarza Konstantyna, szukanie przeszłości chrześcijańskiej, „nie-swojej”

Cesarstwo Bizantyjskie, zamarcie szukania własnych korzeni

Teodoryk Wielki – edykt zakazujący niszczenia budowli starożytnych

Karol Wielki, Frankowie – poszukiwanie przeszłości, powiązań, próba nawiązania do starożytnego Rzymu za pomocą Wercyngetoryksa, szukanie Alezji

XII w., senat miasta Rzymu, dekret o ochronie kolumny Trajana

„Mehmed II mścicielem na Konstantynopolu za Troję”, pretekst najazdu

Benjamin z Tudeli- podróż na BW, łączy Mosul z Aszur, odwiedził Babilon

Cyriak z Ankony – podróż po Egipcie, Grecji, Dalmacji, kopiował inskrypcje, zbierał monety, „Corpus Inscriptiones Grecae”

Poggio Bracciolin – I spis zabytków przedchrześcijańskich

Papież Eugeniusz IV odnawia Panteon nie jako kościół

Pius II – edykty zakazujące niszczenia budowli

XV w. – I wielka dyskusja, czy należy odnawiać zabytkowe budowle czy nie

Flawio Bionto – opis Rzymu, mapa

Powołanie urzędu kontrolera Ruin starożytnych w Państwie Kościelnym, Rafael Santi

W. Camden, XVI w., „Britannia”, odnotowuje wszystkie nazwy miejscowości, założyciel I Towarzystwa Starożytnośći

1662 – Uniwersytet w Uppsali, Katedra Starożytności w zakresie propagowania szwedzkich starożytności

1710 – wykopaliska w Herkulanum, Rocco d’Alkubierre (wybuchy)

1754 – d’Alkubierre w Pompejach

Johann Joachim Winckelmann, „O sztuce u dawnych”, przekład Stanisław Kostka Potocki, kultury Azji są cywilizacjami

Carsten Niebuhr – opis naukowy Arabii, Persepolis

Richard Pockocke – Ziemia Święta, Azja Mniejsza, zbierał zabytki

wyprawa Napoleona do Egiptu

Thomas Jefferson – pierwsze naukowe wykopaliska (1784)

James Hutton – Theory of the Earth (1785), badania stratyfikacji, stratyfikacja wynika z procesów wciąż zachodzących ⇒ uniformitaryzm

Georges Cuvier – pierwszy archeozoolog

Jacques Boucher de Perthes – badania pięściaków, ludzkość starsza niż biblijny potop (1841)

Ch. J. Thompsen – A guide to Northern Antiquities (1848), podział na trzy epoki

1853-1854 – początek archeologii podwodnej

Karol Darwin – On the Orgin of Species (1859), teoria ewolucji

John Lubbock – Pre-historic Times (1865), pojęcie „prehistorii”

1865 – pierwsza Katedra Archeologii, Uniwersytet Cambridge

Rozwój technik polowych:

Augustus Lane-Fox Pit Rivers – pionier pełnej dokumentacji, schyłek XIX w.

W. F. Petrie – seriacja

M. Wheeler – metoda kwadratów

Oscar Montelius – metoda typologiczna

W. Libby – datowanie radiowęglowe (1949)

XX wiek:

Lata 30.-50. – nacisk na stratygrafię

Lata 60. – nacisk na świadki archeologiczne, narodziny „Nowej Archeologii” (wyjaśnianie, proces kulturowy, dedukcja, sprawdzalność hipotez, konkretny cel); archeologia korzysta ze zdobyczy nauk ścisłych. Dwa typy:
– funkcjonalno-procesualna,
– kognitywno-procesualna

Lata 70. – szerokopłaszczyznowe, nacisk na plan

Lata 90. – archeologia postprocesualna, interpretatywna

Archeologia polska:

1818 – rozprawa „O Słowiańszczyźnie przed chrześcijaństwem”, Adam Czarnocki

1863 – „archeologia” na UJ, wykłady Józefa Łepkowskiego

1928 – Państwowe Muzeum Archeologiczne

Pierwsze polskie muzeum archeologiczne powstało w połowie XIX w. w Krakowie (przy Akademii Umiejętności), a pierwsza katedra archeologii na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1866 – kierował nią Józef Łepkowski.

Pierwszą służbą ochrony zabytków po odzyskaniu niepodległości było powołane w 1918 Państwowe Grono Konserwatorów Zabytków Archeologicznych. W 1928 dekretem Prezydenta Rzeczypospolitej utworzono Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie. W okresie międzywojennym istotną rolę w rozwoju polskiej archeologii odegrały wykopaliska w Biskupinie.

Jedną z najważniejszych postaci polskiej archeologii był Kazimierz Michałowski, którego badania i prace wykopaliskowe sprawiły, iż polska szkoła archeologii zaczęła być rozpoznawalna na całym świecie.

Lista polskich uniwersytetów prowadzących studia w kierunku „archeologia”

Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

Uniwersytet Gdański

Uniwersytet Jagielloński

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego – od roku akademickiego 2007/2008 odrębny kierunek studiów

Uniwersytet Łódzki

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej

Uniwersytet Mikołaja Kopernika

Uniwersytet Rzeszowski

Uniwersytet Szczeciński – od roku akademickiego 2008/2009

Uniwersytet Warszawski

Uniwersytet Wrocławski

Bibliografia

Dorota Ławecka, Wstęp do archeologii. Warszawa 2003

Piotr Kaczanowski, Janusz Krzysztof Kozłowski, Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), [w:] Wielka historia Polski, t.1, Kraków 1998

Paul Bahn i Colin Renfrew, Archeologia. Teorie, metody, praktyka, Warszawa 2002

Andrzej Abramowicz, „Historia archeologii polskiej XIX i XX wiek”, Warszawa, Łódź 1991

Oxford, „Wielka Historia Świata”

Artykuł pochodzi z Wikipedii (oryginalny tekst wraz z listą autorów). Dokonałem jedynie drobnych korekt językowych. Całość udostępniam na licencji Creative Commons.